KETUBBOT by Rabbi Moshe Symeon Pessach

 

 

 

1913

 

 

 

1899

 

Τα άδεια καθίσματα…

Από sofistories.wordpress.com

Τα άδεια καθίσματα…

Posted on Νοεμβρίου 29, 2013by sofia

“Ντοκουμέντα και γλυπτικά τοπία”, μια έκθεση έργων του Γιώργου Λάππα, στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, που αποτυπώνει πολύ εύγλωττα τα όσα συνέβησαν στην πλατεία Ελευθερίας τον Ιούλιο του 1942.  Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί περίπου χίλιες μικροσκοπικές φιγούρες ώστε να αναπαραστήσει τη συγκέντρωση από τους ναζί 9.000 Ελλήνων Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας. Κάποιες από τις φιγούρες είναι μεγαλύτερες, όταν ο καλλιτέχνης θέλει να εστιάσει το “βλέμμα” του θεατή από το πλήθος στο πρόσωπο- πρόσωπο υπαρκτό, ο γείτονας, ο φίλος,  ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας.  Στη σύνθεση υπάρχουν επίσης δύο οριζόντιες δοκοί, όπου οι φιγούρες αυτές περπατούν στοιχισμένες στη σειρά- είναι σαν προβολή εικόνων από το ζοφερό μέλλον των συγκεντρωμένων εκείνη τη μέρα στην πλατεία. Σε κεντρικό σημείο υπάρχει μια σιδερόφραχτη περικεφαλαία, που συμβολίζει την απολυταρχική εξουσία των ναζί. Κι αυτές οι υπερυψωμένες καρέκλες που μοιάζουν με καθίσματα κινηματογράφου; Είναι για αυτούς που παρακολουθούσαν  από τα τριγύρω σπίτια το “θέμα” του εξευτελισμού των εβραίων της Θεσσαλονίκης. Από ψηλά, από απόσταση, αμέτοχοι, απόντες. Για αυτό και τα καθίσματα στη σύνθεση του Λάππα είναι άδεια.

Καθώς έβλεπα τις συνθέσεις αυτές σκεφτόμουν την κουβέντα που είχα για την πλατεία Ελευθερίας με έναν αρθρογράφο μεγάλης αθηναϊκής εφημερίδας. Είχε διαβάσει αυτό τοκείμενο και του φαινόταν αδιανόητο να συζητάμε καν άλλες εναλλακτικές λύσεις. Στην κουβέντα μας του είπα ότι “θά πρεπε να γίνει αναφορά και άλλα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην πλατεία, αλλά με έμφαση στο ‘Μαύρο Σάββατο’ του 1942″. “Είσαι τρελή;” μου απάντησε. “Έχω δει αυτή τη φωτογραφία από τη Θεσσαλονίκη στο Βερολίνο και στη Νέα Υόρκη. Εκατομμύρια άνθρωποι τη βλέπουν. Όταν έρχονται στο ίδιο σημείο στη Θεσσαλονίκη, τι ακριβώς βλέπουν;” Άρχισα να του λέω διάφορα περί της μνήμης και της ηθικής υποχρέωσης της πόλης, αλλά με προσγείωσε: “Άσε κατά μέρος τη μνήμη. Έχετε εδώ ένα σημείο που μπορεί να αναδειχθεί στο απόλυτο σύμβολο του Ολοκαυτώματος. Να έρχονται χιλιάδες επισκέπτες εδώ, μόνο για να φωτογραφηθούν στην πλατεία. Εγώ στη θέση σας θα έκανα μια αναπαράσταση σε μικρογραφία του πλήθους των εβραίων που συγκεντρώθηκε από τους ναζί ακριβώς σε αυτή την πλατεία”. “Μα” του λέω “θα βρεθούν πολλοί να διαμαρτυρηθούν  ότι ο δημόσιος χώρος είναι για να τον χαίρονται οι κάτοικοι που ζουν στην πόλη σήμερα, όχι για να γίνει μαυσωλείο”. “Θα χαρούν, μην ανησυχείς, όταν θα έρχονται οι τουρίστες και θα είναι γεμάτη ζωή η περιοχή”.

Εκτός από τα καθίσματα των καφέ που θα γέμιζαν εάν γινόταν αυτό, ίσως θα ήταν μια καλή αφορμή να άνοιγε η συζήτηση και για τα άδεια καθίσματα του τότε…

No Man Is An Island

«Ιστορική μνήμη» ή κρίση αμνησίας;

Τετάρτη, 27.11.2013
του Χεκίμογλου Ευάγγελου

Στη Θεσσαλονίκη διεξήχθη ένας «αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την ανάπλαση» μιας κεντρικής πλατείας, της πλατείας Ελευθερίας.

Η συμμετοχή «επιφυλάχθηκε σε συγκεκριμένη επαγγελματική κατηγορία» (σύμφωνα με την αργκό της προκήρυξης), ήτοι αρχιτέκτονα, μηχανολόγο και αρχιτέκτονα τοπίου ή γεωπόνο ή δασολόγο. Υποβλήθηκαν 131 συμμετοχές και πενταμελής επιτροπή αρχιτεκτόνων επέλεξε τις καλύτερες και τις βράβευσε.

Μεταξύ των 15 παραμέτρων που έθεσε η προκήρυξη του διαγωνισμού ήταν και η «ανάδειξη της ιστορικής μνήμης της πλατείας».

Ποιας ιστορικής μνήμης όμως; Προφανώς αυτής που θα επέλεγαν οι συμμετέχοντες και οι κριτές. Δεν μπορεί να υπάρχει άλλη περιγραφή, αφού η προκήρυξη δεν καθόριζε τίποτε άλλο. Σημειώνω ότι, παρά την ύπαρξη ειδικών περί την τοπική ιστορία, η επιτροπή δεν συμβουλεύθηκε κανέναν από αυτούς. Η «ιστορική μνήμη» θεωρήθηκε ως «γνωστό θέμα». Απλώς μερικοί εκ των συμμετεχόντων αντέγραψαν αποσπάσματα (χωρίς παραπομπή φυσικά) από τη γνωστότερη ιστορική για την περιοχή μελέτη και όλοι έμειναν ευχαριστημένοι.

Η πλατεία Ελευθερίας είναι καινούργια στη Θεσσαλονίκη. Στην προ του 1870 ρυμοτομία της πόλης, η μισή έκτασή της ήταν αμμουδιά έξω από τα τείχη και η άλλη μισή μία πυκνή εβραϊκή συνοικία (επί 400 χρόνια, οφείλουμε να πούμε). Στην περίοδο 1870-1917 διαπλατύνθηκε η οδός Βενιζέλου, η οποία σκοπίμως συγχέεται με την ανύπαρκτη τότε πλατεία, τη θέση της οποίας καταλάμβαναν δρόμοι και κτήρια.

Η πλατεία Ελευθερίας δεν προβλεπόταν από το σχέδιο Εμπράρ. Δημιουργήθηκε στο αχρησιμοποίητο οικόπεδο στο οποίο επρόκειτο να ανεγερθεί το κτήριο των ΤΤΤ, το οποίο, αν πράγματι είχε ανεγερθεί, θα αποτελούσε σήμερα αντικείμενο έριδας μεταξύ ΕΛΤΑ και ΟΤΕ. Ευτυχώς, όμως, και τις δύο φορές που ξεκίνησε η οικοδόμηση του κτηρίου (πριν και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο) δεν ολοκληρώθηκε. Στον άδειο χώρο -μια αλάνα δηλαδή, μέχρι τη δεκαετία του 1970, οπότε και φυτεύτηκαν μερικοί θάμνοι- πάρκαραν αυτοκίνητα.

Η πλατεία Ελευθερίας δεν έχει λοιπόν καμία ιστορικότητα, με μία μεγάλη εξαίρεση: Σε αυτήν ξεκίνησαν τα ανθεβραϊκά μέτρα (Σάββατο, 11.7.42) που κατέληξαν στη θανάτωση 46.000 Θεσσαλονικέων, αφού προηγήθηκε η οικονομική αφαίμαξή τους.

Στην πλατεία υπάρχει ένα μνημείο, όχι πολύ παλιό, αφιερωμένο στους «Εβραίους μάρτυρες», δηλαδή στα 46.000 θύματα.

Οι βραβευθείσες μελέτες δεν περιέλαβαν αυτό το μνημείο.

Η παράλειψη δεν αφορά τους Εβραίους που σκοτώθηκαν. Αφορά εκείνους που έκαναν ουρά έξω από το γραφείο του Μέρτεν για να πάρουν ως μεσεγγυούχοι τα εβραϊκά καταστήματα και να τα αδειάσουν. Αφορά εκείνους που έβαζαν μέσο για να πάρουν τα εβραϊκά σπίτια. Αφορά εκείνους που «παρακολουθούσαν» (και φωτογράφιζαν) τη μοιραία μέρα τους συγκεντρωμένους Εβραίους από τα μπαλκόνια δημόσιων και δημοτικών υπηρεσιών. Αφορά τους σταδιοδρομήσαντες και τους «πλουτίσαντες επί Κατοχής» (όλους αυτούς που σήμερα είναι γνωστοί χάρη στα αρχεία που διασώθηκαν).

Τελικά, η «ιστορική μνήμη» αφορά την Κατοχή και την τεράστια ανακατανομή περιουσιών που πραγματοποιήθηκε στη διάρκειά της.

Αυτή είναι η ιστορική μνήμη. Αλλά δεν λήφθηκε υπόψη.

Αντ' αυτής, χρησιμοποιήθηκαν δήθεν ιστορικές πληροφορίες που θα κόβονταν σε πρόχειρο διαγώνισμα πατριδογνωσίας (π.χ., το πρώτο βραβείο σημειώνει αντί άλλων: «Παλιά ο βυζαντινός λιμένας. Κάποτε η καρδιά του εμπορικού κέντρου της πόλης»). Ή δήθεν πληροφορίες που συγχέουν την οδό Βενιζέλου (το νότιο και πολύ στενότερο τμήμα της οποίας ονομάστηκε από τους Νεότουρκους "πλατεία Ελευθερίας") με τη μεσοπολεμική πλατεία Ελευθερίας (ελληνικής ονομασίας), σε συνδυασμό με μία αφελή παράθεση δήθεν ιστορικών στοιχείων (ποιες προσωπικότητες διήλθαν από την οδό Βενιζέλου), που και πάλι δεν αφορούσαν την ανύπαρκτη προ του 1917 πλατεία. Και όλες αυτές οι «πληροφορίες» -επαναλαμβάνω, χωρίς σημασία και χωρίς σχέση με την ανύπαρκτη προ του 1917 πλατεία- χρησιμοποιήθηκαν για να σχετικοποιήσουν την ιστορική μνήμη και να εμφανίσουν ως γεγονότα ισότιμα με τη θανάτωση του ενός πέμπτου του πληθυσμού της πόλης απλές διελεύσεις, ας πούμε, προσωπικοτήτων από τον διπλανό δρόμο.

Οι Γερμανοί ξανάρχονται, ακούμε. Μπορεί να είναι αλήθεια. Αλλά οι πάσης φύσεως συνεργάτες τους δεν έφυγαν ποτέ.

* Ο Ευάγγελος Χεκίμογλου είναι δρ Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ, συγγραφέας

* Το σχόλιο το δικό μου: 

Η πλατεία Ελευθερίας ονομάστηκε έτσι από τη διαδήλωση των Νεοτούρκων που έλαβε εκεί το 1908. Επομένως διατηρώντας την ονομασία αυτή της πλατείας δεν αποκρύπτεται το ιστορικό αυτό γεγονός αλλά επισημαίνεται. 

Το να έρχονται σήμερα ορισμένοι ''καλοθελητές'' και να σχεδιάζουν να ''τιμήσουν'' το γεγονός αυτό με τη δημιουργία και μνημείου που θα αναφέρεται σ'αυτό (μνημείο Νεοτούρκων) - ένα γεγονός  που αφορά τούρκους και όχι έλληνες, και σε ένα σημείο όπου 9000 έλληνες εβραικού θρησκεύματος βασανίστηκαν εκεί λίγες δεκαετίες μετά, ''εξισώνει'' τα 2 αυτά γεγονότα και τελικά ''υποτιμά'' και προσβάλλει τη μνήμη όλων εκείνων των ελλήνων που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως επειδή έτυχε να είναι εβραίοι, και για τους οποίους η Θεσσαλονίκη μέχρι σήμερα ''διαθέτει'' μόλις 1 μνημείο. Το μνημείο ολοκαυτώματος στο ''ground zero'' του ελληνικού εβραισμού. Στην πλατεία ελευθερίας...

 

A bookstore in six chapters - Renee Molho - greek

Oι Εβραίοι και η θάλασσα

Της Ξένιας Κουναλάκη

Καθημερινη 21.11.13

Η διδακτική ύλη στα βιβλία Ιστορίας του Λυκείου σταματάει πάντα πριν από το Ολοκαύτωμα. Δεν είμαι σίγουρη αν είναι κεντρική πολιτική επιλογή ή προσπάθεια αποφυγής επικίνδυνων συζητήσεων. «Μη φέρουμε τους εκπαιδευτικούς σε δύσκολη θέση», είναι μάλλον το σκεπτικό. Ου μπλέξεις.

Αρχές Οκτωβρίου, ο πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς επισκέφθηκε το Μουσείο του Ολοκαυτώματος (Yad Vashem) στην Ιερουσαλήμ. Οπως μετέδωσε το ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ελληνας πρωθυπουργός ευγενικά αρνήθηκε να φορέσει το εβραϊκό κιπά, που είναι σύμβολο πίστης. O Αμερικανός πρόεδρος, Μπαράκ Ομπάμα, ο Ρώσος ομόλογός του, Βλαντιμίρ Πούτιν, και πολλοί άλλοι αρχηγοί κρατών έχουν φορέσει το εβραϊκό καπέλο, ο κύριος Σαμαράς προφανώς σκέφτηκε τις αντιδράσεις των ακραίων στοιχείων στο κόμμα του και προτίμησε να αποφύγει τη φωτογραφία, που θα του εξασφάλιζε εχθρούς μέσα και έξω από τη Ν.Δ. Θα μπορούσε να το φορέσει για να δηλώσει ότι δυνάμει «είμαστε όλοι Εβραίοι», θα μπορούσαμε να είμαστε εμείς στη θέση τους, οι χριστιανοί, οι ψηλοί, οι κοντοί, οι λευκοί, οι γκέι, οι straight, οι Ρομά, οι χοντροί, «οι άλλοι», oποιοιδήποτε. Δεν το έκανε για να μην μπλέξει.

Πριν από λίγες μέρες πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη ημερίδα με συνδιοργανωτή το Ιδρυμα Heinrich Boell των Γερμανών Πρασίνων και αντικείμενο τον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τη μετατροπή της Πλατείας Ελευθερίας από πάρκινγκ σε πάρκο μνήμης για τους Εβραίους της πόλης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Σύμφωνα με την μπλόγκερ, Σοφία Χριστοφορίδου, που παρακολούθησε τις συζητήσεις, μπορεί η αρχική πρόθεση του Γιάννη Μπουτάρη να ήταν καλή κι αγαθή, το δίλημμα που ανέκυψε τελικά όμως είναι αν η ανάπλαση της πλατείας Ελευθερίας θα επικεντρωθεί «στο ιστορικό γεγονός που την έχει στιγματίσει (δηλαδή το «μαύρο Σάββατο» του 1942 όπου συγκεντρώθηκαν εκεί 9.000 Εβραίοι Σαλονικείς και αφού υπέστησαν δημόσιο εξευτελισμό στάλθηκαν στα καταναγκαστικά έργα) ή μια πλατεία με λίγο απ’ όλα, που θα αναδεικνύει και τα άλλα στοιχεία της, το ίχνος του βυζαντινού τείχους, τη σχέση με τη θάλασσα κ.λπ.». Στις περισσότερες παρεμβάσεις απουσίασε οποιαδήποτε αναφορά στο ούτως ή άλλως πολύπαθο μνημείο του Ολοκαυτώματος, που έχει γίνει κάτι σαν τον Επιτάφιο, αφού περιφέρεται από δω κι από κει. Αντ’ αυτού προκρίθηκε η ιδέα μιας πλατείας γενικής ιστορικής μνήμης, που όλα τα σφάζει κι όλα τα μαχαιρώνει. Τους Νεότουρκους, τον Βενιζέλο, τον Θερμαϊκό κ.λπ. Καλύτερα περί ανέμων και υδάτων, παρά να έρθει στην επιφάνεια το στίγμα.

Η λογική είναι κοινή και στα τρία προαναφερθέντα παραδείγματα. Να αποφύγουμε τα δυσάρεστα, να κουκουλώσουμε τις ευθύνες, να μην υπεισέλθουμε σε τραυματικά ιστορικά γεγονότα, να μιλάμε μόνο για θριάμβους και γενναία «Οχι». Να αφηγούμαστε την Ιστορία με παρελάσεις και τυμπανοκρουσίες, να αποσιωπούμε μεταγωγές και βασανιστήρια. Να ξεχνάμε το αίμα, να θυμόμαστε τη θάλασσα.

 by: Mayor Rishon

 Τον Αύγουστο του 2012 είχαμε γράψει εδώ στο thess.gr ένα κείμενο για την σχεδιαζόμενη ανάπλαση της πλατείας Ελευθερίας. Τότε είχα σημειώσει:

Δεν θέλω να είμαι απαισιόδοξος γιατί παρά τα προβλήματα που βλέπουμε, πιστεύω οτι η δυναμική της πόλης δεν περιορίζεται σε έναν δυναμικό Μπουτάρη και μια ανεπαρκής στελέχωση του Δήμου Θεσσαλονίκης. πηγή

Τότε ούτε που φανταζόμουν την τροπή που θα έπαιρνε αυτή η υπόθεση, ενδεικτική της βαθύτατα προβληματικής σχέσης που έχει η πόλη με την εβραϊκή κοινότητα. Μια προβληματική σχέση που ξεπερνάει πολιτικές παρατάξεις, ιδεολογίες και εδράζεται στην άρνηση της ιστορίας και οδηγεί στην προσβλητική θέση ώστε το αυτονόητο να θεωρείται παραχώρηση. Το κείμενο είναι μεγάλο αλλά θεωρώ οτι αξίζει τον κόπο να τεκμηριωθεί, πέρα από κάθε εύλογη ένσταση των πολιτικών υπεύθυνων, ακόμα μια ντροπιαστική στιγμή για την πόλη και το πολιτικό της προσωπικό.

Με πρόλαβε το εξαιρετικό άρθρο της δημοσιογράφου Σοφίας Χριστοφορίδου που συνιστώ να διαβάσετε πρώτα. Και μετά το σύντομο κείμενο του Πάνου Θεοδωρίδη (Πετεφρή).

Το σχέδιο που κέρδισε

Το σχέδιο αυτό μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Δεν είμαι ειδικός για να κρίνω την αρχιτεκτονική αρτιότητα του, κρίνοντας ως απλός κάτοικος μπορώ να πω οτι από τα φωτορεαλιστικά σχέδια είναι ωραίο και μάλλον θα χαιρόμουν να κάνω βόλτα σε αυτή τη πλατεία.

Το κριτήριο για την ιστορική μνήμη καλύπτεται από 3 επιδαπέδιες πλάκες που θα φωτίζονται μια μέρα τον χρόνο από ένα ηλιακό ρολόι. Το ίδιο το ρολόι θα λειτουργεί ως “δημόσια υπαίθρια οθόνη που θα παρέχει πληροφορίες για τα τρέχοντα γεγονότα. Πολύ περισσότερο βάρος, όπως φαίνεται από την τεχνική έκθεση, πέφτει στο βυζαντινό τείχος το οποίο θα ανασκαφεί, θα τοποθετηθεί βατή κατασκευή και θα αποκτήσει περισκόπια και φωτισμό ώστε να μπορούν οι επισκέπτες να το κοιτούν. Οπως σημειώνει η ομάδα, έτσι θα μπορέσει να γίνει και εκπαιδευτικό παιχνίδι για τα παιδιά.

Οπως είπε κατά την διάρκεια της συζήτησης ο σύμβουλος του νικηφόρου σχεδίου κ.Τζώνος υπήρξε μια “πολιτική απόφαση” του Δήμου για “πολυπαραμετρική προσέγγιση” και το σχέδιο αποτελεί γόνο αυτών των παραμέτρων. Το ίδιο είπε και το μέλος της κριτικής επιτροπής κ.Παπαμίχος, ενώ ο κ.Φατούρος φρόντισε να ενημερώσει οτι η πλατεία είναι μικρή για να έχει πολλές ενότητες οπότε επέλεξαν την κατεύθυνση που θεωρούσε περισσότερο πρόσφορη. Με τα ίδια τα λόγια του νικητή αρχιτέκτονα κ. Χατζηγιαννόπουλου ο σκοπός ήταν “η μνήμη να υπάρχει όχι με τρόπο αναγκαστικό αλλά υπαινικτικό” ωστε να την “αντιλαμβάνεται μόνο όποιος και όταν θέλει”.

Από το σχέδιο απουσιάζει το Μνημείο του Ολοκαυτώματος το οποίο προορίζεται να απομακρυνθεί. Εκ των υστέρων, μετά την εκδήλωση της αντίδρασης της Ισραηλιτικής Κοινότητας, υπήρξαν προφορικές διαβεβαιώσεις της ομάδας οτι τελικά κάπου θα τοποθετηθεί. Ομως είναι άγνωστο το πώς θα καταφέρουν να το εισάγουν στην λογική του ηλιακού ρολογιού γιατί άλλο είναι να φωτίζεις μια επιδαπέδια πλάκα και άλλο ένα μνημείο πολλαπλάσιου όγκου. Αλλά και πέρα από το τεχνικό κομμάτι θα είχε ενδιαφέρον πως αναδεικνύουν το μνημείο τοποθετώντας το δίπλα σε μια στήλη 20 μέτρων που κυριαρχεί οπτικά με το ύψος και τις οθόνες της.Πάντως στα σχέδια τα περισκόπια για το τείχος υπήρχαν, όπως και υπέροχες αναπαραστάσεις από παιδιά να παίζουν και διακοσμητικά αερόστατα στον ουρανό της πόλης.

Θέλω να ξανατονίσω οτι όπως διαβάζω στην Αναλυτική Προκήρυξη του διαγωνισμού, τα σχέδια περιλαμβάνουν “κάθε αστικό εξοπλισμό και κατασκευή που προτείνεται από τους διαγωνιζόμενους,” (παράγραφος 14.3). Τα σχέδια τα οποία οφείλουν να “απεικονίζουν κατά τον πληρέστερο τρόπο την πρόταση τους”. Και σύμφωνα με την αρχιτεκτονική ομάδα που κέρδισε η ΠΛΗΡΗΣ πρόταση δεν προβλέπει πουθενά Μνημείο Ολοκαυτώματος και η ανάδειξη του περιορίζεται σε μια πλάκα. Οποιος μιλάει για προσχέδια προφανώς το κάνει έχοντας απόλυτη άγνοια για τους όρους του διαγωνισμού.

Η δική μου παρέμβαση

Από όσο γνωρίζω υπήρξα ο μοναδικός μη-θεσμικός ομιλητής ή μη-αρχιτέκτονας από όσους μίλησαν εκείνο το πρωί και σίγουρα η παρέμβαση μου δεν βασίζεται στις ειδικές μου γνώσεις για τον δημόσιο χώρο.

Τον Ιουλιο του 1942μετά από 1,5 χρόνο γερμανικής κατοχής ο παππούς μου μαζί με τον πατέρα του και τον αδερφό του βγήκε από το σπίτι του στην στον συνοικισμό χιρς στο βαρδάρη. Εκαναν τα  1700 μέτρα που χωρίζουν το σπίτι τους από την πλατεία ελευθερίας και βρέθηκαν μαζί με άλλους 9.000 σαλονικιούς εβραίους το μεσημέρι. Εκεί τους περίμεναν γερμανοί στρατιώτες και χριστιανοί ελληνες χωροφύλακες που γρήγορα τους έβαλαν σε στήλες και τους έβαλαν να περιμένουν στη πλατεία μπροστά από τα γραφεία που είχαν στηθεί στην Ιονική Τράπεζα που τώρα ονομάζεται άλφαμπανκ.

Ηταν μεσημέρι 3 ηώρα και ο ήλιος έκαιγε στην Πλατεία Ελευθερίας. Μετά από ώρες αναμονής μερικοί βάζουν μια εφημερίδα στο κεφάλι τους, ενώ άλλοι δοκιμάζουν να κάτσουν στην ασφαλτο της πλατείας. Οι γερμανοί τότε βγάζουν τα σκυλιά και αρχίζουν να δέρνουν με μαστίγιο και γκλομπς όποιον τολμάει να καθίσει, μέχρι να χύσει αίμα.Δίνουν οδηγίες σε μερικούς να βγουν και τους διατάζουν να κάνουν γυμναστική. Τα χέρια πάνω, κάτω, σκύψε, κάνε κωλοτούμπες στην άσφαλτο. Τα σκυλιά γαυγίζουν. Οι έλληνες χριστιανοί χωροφύλακες με τις ψηλές μπότες διατηρούν την τάξη και εξασφαλίζουν την τήρηση των γερμανικών διαταγών. Οι φωτογράφοι του Γερμανικού  Στρατού ξεχωρίζουν τους ανάπηρους και τους πνευματικά καθυστερημένους και τους φωτογραφίζουν ως δείγματα της εβραϊκής παρακμής. Μαζί με το αίμα από τοξύλο,μερικοί δεν αντέχουν και λιποθυμούν. Μερικοί άλλοι πεθαίνουν και το ληξιαρχείο γράφει «καρδιακή ανακοπή» , ενώ ο γνωστός δημοκράτης δημοσιογράφος φαρδής (κυριολεκτώ για το δημοκράτης, ο φαρδής ήταν βενιζελικός) σημειώνει γελώντας ότι έμειναν στον τόπο. Οι περαστικοί κοιτούν, λίγοι με λύπηση, λίγοι με κρυφή χαρά, οι περισσότεροι με αδιαφορία. Λίγες μέρες μετά ξεκινούνγια καταναγκαστικά έργα όπουδεκάδες αν όχι εκατοντάδες πεθαίνουν από τις κακουχίες ή δολοφονούνται από τους γερμανούς.

Στην πλατεία Ελευθερίας πεθαίνουν οι πρώτοι εβραίοι σαλονικείς από γερμανικά χέρια. Στα χωριά της Μακεδονίας περισσότεροι. Λίγοι μήνες μετά αρχίζουν τα κίτρινα αστέρια, ο περιορισμός στα γκέτο και μέσα σε 7 μήνες ο παππούς μου από την πλατεία Ελευθερίας ανεβαίνει στα τρένα του τότε ΟΣΕ και αποβιβάζεται στο Αουσβιτς. Σχεδόνκάθε άνθρωπος που ο παππούς μου αντάλλαξε μια καλημέρα εκείνο τον Ιούλιο στην Πλατεία Ελευθερίας, που τον ακούμπησε κατά λάθος καθώς στοιχίζονταν, ο πατέρας του, ο αδερφός του, θείοι, συγγενείς, ο δάσκαλος, ο μανάβης του δεν έχουν ελάχιστους μήνες ζωής. Ολοι πεθαίνουν.

Αυτή είναι η πλατεία Ελευθερίας.

Μετά ρώτησα:

«Αν 9000 χριστιανοί βασανίζονταν από κατακτητές, αν έχυναν αίμα από το ξύλο και πέθαιναν από την εξάντληση σε αυτή τη πλατεία, αν οι επιζήσαντες και τα παιδιά τους ακόμα ζούσαν σε αυτή τη πόλη με τον πόνο των νεκρών καθημερινή θύμηση – θα κάναμε αυτή τη συζήτηση για το ποια μορφή θα έπαιρνε αυτή η πλατεία; Θα υπήρχε οποιαδήποτε εναλλακτική πρόταση για την μορφή αυτής της πλατείας, με όποιο ιστορικό βάρος περιέχει;»

Δυστυχώς η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι και η απάντηση στο γιατί 70 χρόνια μετά, η Ελλάδα πέτυχε να εκλέξει ένα νεοναζιστικό κόμμα στη Βουλή και να ετοιμάζεται να το φέρει στη 3η θέση δημοφιλίας.

Αντιγράφω από την ομιλία μου:

Δυστυχώς αν ήρθε ηώρα να μιλάμε με ειλικρίνεια, αυτή η συζήτηση γίνεται μόνο γιατί είμαστε εβραίοι και γιατί το αυτονόητο θεωρείται παραχώρηση. Για αυτό για 60χρόνια ο Δήμος αρνήθηκε να δεχθεί ένα μνημείο που θα πληρώναν τα ίδια τα θύματα και για αυτό το μνημείο στην αρχή στάλθηκε στα πέρατα της πόλης και ακόμα και τώρα παραμένει κρυμμένο. Για αυτό η αρχική προκήρυξη αυτού του διαγωνισμού δεν αναφέρει τίποτα για τον παππού μου και την εμπειρία του και για αυτό στο αρχικό σχέδιο δεν υπάρχει κανένα μνημείο. Για αυτό χρειάστηκαν  πιέσεις για να γίνει μια μελλοντική υπόσχεση ότι κάπου θα χωθεί και αυτό. Γιατί αν μιλούσαμε για 9000 χριστιανούς θεσσαλονικείς που βασανίστηκαν και μερικοί πέθαναν σε αυτή τη πλατεία και ήταν οι δικοί σας πατεράδες και παππούδες, δε νομίζω ότι θα θεωρούσατε επαρκές ένα μνημείο. Ετσι όπως και εσείς, δε θεωρώ επαρκές ούτε το μνημείο, ούτε το σχέδιο.

3 χρόνια μετά οπαππούς μου γύρισε από το Αουσβιτς.  Αλλοι άνθρωποι ζούσαν στο σπίτι του. Αλλοι άνθρωποι κατείχαν την συναγωγή του και άλλοι άνθρωποι κατείχαν το σχολείο του ή το εργαστήρι στο οποίο δούλευε. Η πλατεία Ελευθερίας όμως είχε μείνει η ίδια. Και ίδια έμεινε για 70 χρόνια, με τα ίδια κτίρια και τα ίδια παράθυρα από τα οποία παρατηρούσαν τα σκυλιά των γερμανών να χύνονται στον παππού μου. Αυτή τη στιγμή έχετε, γιατί οι εβραίοι σίγουρα δεν μπορούν, δυο επιλογές. Να συνεχίσετε να κρατήσετε την πλατεία όπως είναι: μια πλατεία στην οποία θα παραμείνει θαμμένη η ιστορία της πόλης, με ένα μνημείο κρυμμένο και σε 70 χρόνια να αναρωτηθείτε γιατί η πόλη είναι η ίδια και αντιμετωπίζει τα ίδια αδιέξοδα.

Η΄μπορείτε να διαλέξετε να είστε διαφορετικοί από αυτούς που κοιτούσαν αδιάφορα το σαλονικιώτικο αίμα να κυλάει στην Πλατεία Ελευθερίας. Να δείτε – επιτέλους - την πλατεία με τα μάτια όλων των σαλονικιών που ζουν σε αυτή σήμερα.  Να κάνετε μια επιλογή σαν αυτοί οι νεκροί να ήταν η δική σας οικογένεια, να ήταν ο δικός σας πατέρας και ο δικός σας παππούς. Και αυτό επιτέλους στην πράξη και όχι στα λόγια – φανερά, όχι συμβολικά και υπαινικτικά.”

Πολιτικές σκοπιμότητες

Για έναν επαγγελματία πολιτικό, σαν τον αντιδήμαρχο Κουράκη υπεύθυνο του διαγωνισμού, μπορούμε να φανταστούμε μικροπολιτικούς λόγους για τους οποίους επέλεξε να θάψει το Ολοκαύτωμα. Αυτό που δε μπόρεσα να καταλάβω ήταν το πώς δημόσια πρόσωπα, όπως ο κ.Φατούρος, επέλεξαν να επιβεβαιώσουν την αποσιώπηση ως ιστορική πολιτική αυτής της πόλης.

Γιατί όπως ξεκάθαρα δήλωσε ο σύμβουλος του νικηφόρου σχεδίου Γ.Μέγας, ο οποίος πιθανολογείται οτι έδωσε τον τόνο στο σχέδιο, τέτοιες επιλογές δε γίνονται με “συναισθηματικούς όρους” και είτε το ήθελα, είτε όχι χιλιάδες έλληνες (sic) και μουσουλμάνοι είχαν περάσει από αυτό το μέρος. Πιο πριν είχε αναφέρει ανάμεσα στις αξιοσημείωτες στιγμές της πλατείας την είσοδο 10 ελλήνων αξιωματικών που ήπιαν μπύρα στου Φλόκα, από τους οποίους ο ένας ήταν ο πατέρας του δοσίλογου πρωθυπουργού Ι.Ράλλη. Θα ήθελα να πιστεύω οτι ήταν υπαινιγμός για την μαζική συνεργασία με τους γερμανούς που χαρακτήρισε την πόλη κατά την διάρκεια της Κατοχής, αλλά διατηρώ σοβαρές επιφυλάξεις.

Και εδώ θα ήθελα να προσθέσω οτι γνωρίζω ως δεδομένο οτι ο Δήμαρχος Μπουτάρης είχε θέσει διαφορετικούς στόχους για την πορεία της ανάπλασης της πλατείας Ελευθερίας γιατί τον έχω ακούσει προσωπικά να αναλύει το όραμα του. Συνεχίζω να πιστεύω οτι δεν άλλαξε γνώμη, όχι γιατί διαθέτω υπερφυσική πίστη σε αυτόν αλλά γιατί άνθρωποι που έχουν άμεση επαφή μαζί του και τους οποίους εμπιστεύομαι απόλυτα με διαβεβαιώνουν. Και το ερώτημα που ανακύπτει είναι: ο Δήμαρχος αδυνατεί να ελέγχει τη τήρηση των υποσχέσεων του; Είναι πρωτοβουλία του αντιδημάρχου Κουράκη ή και αυτός δεν ελέγχει την αντιδημαρχία του; Εν τέλει ποιός κάνει κουμάντο σε αυτό το Δήμο;

Στο ίδιο κλίμα μικρόπνοης πολιτικής βρίσκονται ορισμένες παρεμβάσεις όπως του δημοτικού συμβούλου Καρακωστάνογλου που άκουσα στο Δημοτικό Συμβούλιο απόψε, (18/11/13). Μόνο ως εξόρμηση προς άγρα της προσφυγικής ψήφου μπορώ να ερμηνεύσω την ιδέα οτι από όλα τα μέρη της πόλης, η πλατεία Ελευθερίας είναι αυτή που προσφέρεται για μια ακόμα υπενθύμιση των θυμάτων της Μικρασιατικής Καταστροφής ή/και Ποντιακής Γενοκτονίας. Και όχι επειδή υπάρχουν δεκάδες μνημεία στη πόλη, ενώ κανένα για το Ολοκαύτωμα. Αλλά γιατί είναι τραγικό να επιμένει στην ιδέα οτι η πλ.Ελευθερίας – τόπος θριάμβου για τους Νεότουρκους – είναι ο καλύτερος χώρος και όχι το λοιμοκαθαρτήριο της Καλαμαριάς που υπήρξε πραγματικός τόπος μαρτυρίου ή η πλατεία Αγίας Σοφίας που διαθέτει 2 μνημεία για το θέμα και μέχρι σήμερα είναι ο χώρος στον οποίο πραγματοποιούνται οι συγκεντρώσεις.  Και για να το θέσω πιο απλά: οι Εβραίοι κοιτούν τον χώρο και κλαίνε, θυμούνται με τα ίδια τα λόγια ενός επιζώντα “Ένας  λάκκος φιδιών στο χώρο των αναμνήσεων”.

Επίλογος

Η αίσθηση που αποκόμισα ήταν οτι ζω σε μια άλλη πόλη και σε μια άλλη χώρα, από ότι οι συμπολίτες μου. Οτι στην ουτοπική πόλη τους το Ολοκαύτωμα ήταν κοινή γνώση για όλους τους κατοίκους, οτι αισθάνονται τους νεκρούς ως δικούς της και οτι αισθάνονταν οτι την αφορά και σήμερα. Οτι είχαμε επαρκείς τόπους μνήμης και δεν χρειάζονταν να επιβαρύνουμε ακόμα μια πλατεία με αυτό το ρόλο. Οτι εδώ είχαμε την μοναδική ευκαιρία να μιλήσουμε για το βυζαντινό τείχος. Οτι το σύνθημα Ποτέ Ξανά ήταν ένα κοινός τόπος για τους θεσσαλονικείς και ο φασισμός/νεοναζισμός ήταν μια μακρινή ανάμνηση.

Προφανώς και τίποτα τέτοιο δε συμβαίνει. Η ιδέα οτι το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη έχει φτάσει στο επίπεδο να έχουμε την πολυτέλεια της μνήμης μέσω της υπαινικτηκότητας, όπως προτείνουν οι νικητές αρχιτέκτονες, θυμίζει Μαρία Αντουανέτα να προτείνει να φάει παντεσπάνι ο πεινασμένος λαός. Το γεγονός οτι η πόλη απέκτησε ένα μνημείο μόλις το 1997 και αυτό λόγω έντονων πολιτικών πιέσεων θα έπρεπε να επαρκεί ως εξήγηση. Αν όχι ας θυμήσω οτι το μνημείο στην αρχή στάλθηκε στα πέρατα της πόλης, μεταφέρθηκε για να γίνει πάρκινγκ και τώρα ξαναμεταφέρεται για να γίνει πάρκο. Οπως παρατήρησε ο καθηγ.Δορδανάς στη συζήτηση και ο πρόεδρος της ΙΚΘ Σαλτιέλ, παραμένει περιφερόμενο…

Και ακόμα και αν τελικά θα τοποθετηθεί θα είναι ένα έργο αισθητικά ξένο στην καινούργια πλατεία – νάνος μπροστά στο ηλιακό ρολόι. Ενα έργο τοποθετημένο ενάντια στη θέληση της πόλης, η οποία υποχρεωτικά το ανέχεται είτε προσβλέποντας σε τουριστικά δολλάρια είτε για να αποφύγει την κατακραυγή των ξένων. Περίπου όπως αισθάνονταν ο παππούς μου το 1946 όταν γύρισε από το Αουσβιτς, περίπου όπως αισθάνονταν ο πατέρας μου να μεγαλώνει χωρίς συγγενείς παρά τις 21 γενιές σε αυτή τη πόλη. Περίπου όπως αισθάνομαι εγώ.

Τελικά είχε δίκιο ο Πετεφρής, “είναι μικρό το οστεοφυλάκιο, πρέπει μερικά κόκκαλα να πάνε αλλού”.

Κι επειδή εσάς σας έκαψαν και δεν έχετε μήτε τα κόκκαλα….”

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ο διαγωνισμός και οι όροι του

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης τον Σεπτέμβριο του 2012 (άσχετα που στην ιστοσελίδα του Δήμου μιλάει για Δεκέμβριο 2012) αποφασίζει να προκηρύξει διαγωνισμό για την ανάπλαση της πλατείας Ελευθερίας. Η συνοπτική περίληψη του διαγωνισμού βρίσκεται εδώ και η ανάδειξη της ιστορικής μνήμης ήταν ένα από τα 14 (11+3) κριτήρια του διαγωνισμού, ισοβαρής με το κριτήριο“Αναβάθμιση του φωτισμού, με εξοικονόμηση ενέργειας“. Η συνολική εποπτεία ήταν τουαντιδημάρχου Ανδρέα Κουράκη, ενώ η κριτική επιτροπή ήταν ο γνωστός Δημήτρης Φατούρος, ο Νικόλαος Παπαμίχος ως εκπρόσωπος του Δήμου, ο Μιχάλης Κανταρτζής, οΚωσταντίνος Δεσποτίδης και ο Αλέξανδρος Κλειδωνάς – όλοι αρχιτέκτονες/μηχανικοί και κανένας ιστορικός.

Μέχρι τον Απρίλιο του 2013 έφτασαν 131 προτάσεις που πληρούσαν τις τυπικές προϋποθέσεις – τα σχόλια της επιτροπής μπορείτε να βρείτε εδώ. Αυτό που υπήρξε εμφανές ήταν οτι, με εξαίρεση ορισμένων, το κομμάτι της μνήμης ήταν εξαιρετικά υποβαθμισμένο αν και αυτό αποτελεί υποκειμενική εντύπωση. Τελικά η επιτροπή με τις ψήφους των Φατούρου, Κανταρτζή και Δεσποτίδη επέλεξε το σχέδιο των Χατζηγιαννόπουλου Θεμιστοκλή, Χαραλαμπίδη Κωνσταντίνου με ειδικούς συμβούλους τους Εδουάρδο Κάστρο, Γιάννη Μέγα και Παναγιώτη Τζώνο. Μετά την ανακήρυξη των νικητών ο Δήμος προκήρυξε τη διενέργεια μιας δημόσιας διαβούλευσης – γεγονός που προκάλεσε εύλογες απορίες από τους προσκαλεσμένους στην ημερίδα για την σκοπιμότητα της αφού ο διαγωνισμός είχε ήδη γίνει. Αξίζει να σημειώσουμε οτι νωρίτερα κατά την διάρκεια του διαγωνισμού ο αντιδήμαρχος αρνήθηκε την οποιαδήποτε παρέμβαση της Ισραηλιτικής Κοινότητας όπως ο ίδιος ο πρόεδρος της ΙΚΘ Δ.Σαλτιέλ είπε δημόσια.

Η δημόσια διαβούλευση

Συνήθως η διαβούλευση προηγείται της τελικής απόφασης αλλά ο Δήμος αποφάσισε να γίνει το αντίθετο και έτσι το Σάββατο 16/11 βρέθηκα στο Νέο Δημαρχείο που μου ζητήθηκε να παρέμβω, μετά την άρνηση της επίσημης Ισραηλιτικής Κοινότητας να επικυρώσει δια της παρουσίας της αυτό που θεωρούσε φάρσα. Πολλοί παρευρισκόμενοι εξέφρασαν την ίδια απορία – έμειναν με αυτή μιας και η συντονίστρια κ.Χοντολίδου και ο κ.Δημητρακόπουλος δε μπόρεσαν να δώσουν μια απάντηση. Η όλη εκδήλωση έγινε υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Χάινριχ Μπέλ, που αν κρίνω από τις παρεμβάσεις τους μάλλον άλλα πράγματα περίμεναν.

Τους ομιλητές μπορείτε να βρείτε εδώ οι οποίοι μίλησαν για την ιστορία της πλατείας και ανάλογες αναπλάσεις στο εξωτερικό. Αξίζει να σημειωθεί οτι κανένας από τους έλληνες ομιλητές δε μίλησε με κύριο άξονα τη μνήμη ή το Ολοκαύτωμα, με προφανή εξαίρεση την Ρένα Μόλχο, ενώ οι ομιλίες των γερμανών αντίθετα επικεντρώνονταν στην ενσωμάτωση της μνήμης στην καθημερινότητα των γερμανικών πόλεων. Ετσι και αλλιώς το κείμενο της Σοφίας Χριστοφορίδου τα αποτυπώνει καλύτερα από εμένα.

Δυστυχώς κανένα δημοσιογραφικό μέσο της πόλης, έντυπο ή ηλεκτρονικό, δεν κάλυψε το γεγονός παρά τη μείζονα σημασία της ανάπλασης, πιθανόν διαισθανόμενα το μάταιο της διαβούλευσης.

Πλατεία Ελευθερίας, ένα πάρκο αμνησίας;

sofistories.wordpress.com
18.11.13

Όταν το 2010 ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης κ.Γιάννης Μπουτάρης μιλούσε για τη μετατροπή της Πλατείας Ελευθερίας από πάρκινγκ σε πάρκο μνήμης για τους Εβραίους Σαλονικιούς που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι στις προτάσεις που κατατέθηκαν στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό δεν θα υπήρχε καν το πολύπαθο μνημείο του Ολοκαυτώματος.

Ο διαγωνισμός έγινε, η κριτική επιτροπή ψήφισε την καλύτερη πρόταση και στη συνέχεια κλήθηκαν εκ των υστέρων (!) οι πολίτες σε δημόσια διαβούλευση για να πουν την άποψή τους για την πλατεία. Παρόλο που μου φάνηκε ολίγον τι παρωδία η όλη διαδικασία, αποφάσισα να πάω στην εκδήλωση. Έφτασα με λίγη καθυστέρηση και πέτυχα στο βήμα τον ομότιμο καθηγητή αρχιτεκτονικής και πρόεδρο της κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού κ. Δημήτρη Φατούρο ο οποίος έθεσε το βασικό ερώτημα: μια πλατεία με επίκεντρο το ιστορικό γεγονός που την έχει στιγματίσει; (δηλαδή το «μαύρο Σάββατο» του 1942 όπου συγκεντρώθηκαν εκεί 9.000 εβραίοι σαλονικείς και αφού υπέστησαν δημόσιο εξευτελισμό στάλθηκαν στα καταναγκαστικά έργα;) ή μια πλατεία με λίγο από όλα, που θα αναδεικνύει και τα άλλα στοιχεία της, το ίχνος του βυζαντινού τείχους, τη σχέση με τη θάλασσα κλπ; Για τον ίδιο η πλατεία «δεν είναι πολύ μεγάλη για να έχει πολλές διακριτές ενότητες» και θα έπρεπε «να θυμίζει και την αγριότητα και την τρυφερότητα που υπάρχει για τη ζωή». Εμμέσως πλην σαφώς είπε τη γνώμη του.

Θα παραλείψω τα διάφορα θεωρητικά που είπαν άλλοι αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι για να πάω στον κ. Γιάννη Μέγα, πολιτικό μηχανικό, ιστοριοδίφη και σύμβουλο της ομάδας μελέτης που κέρδισε το 1^ο βραβείο. Ο οποίος κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, μας είπε ότι εκεί αποβιβάστηκε ο δούκας του Εδιμβούργου το 1888, εκεί κι ο βαρόνος Ρότσιλντ το 1896, από εκεί έφυγε ο Βενιζέλος το 1913, μετά την απελευθέρωση, και εκεί έφτασε το 1916 για να ιδρύσει στη Θεσσαλονίκη την τριανδρία. Εκεί έβγαζαν τους πύρινους λόγους τους οι Νεότουρκοι που ζητούσαν Σύνταγμα το 1908 και από εκεί πέρασαν (!!!) δυο Έλληνες αξιωματικοί, για να παν στου Φλόκα και να πιουν τον καφέ τους, δυο μέρες πριν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Κι αναρωτιέμαι εγώ, τι από όλα αυτά μπορεί να συγκριθεί με το «μαύρο Σάββατο» του 1942; Την ημέρα που, όπως κι ο κ. Μέγας ανέφερε, συγκεντρώθηκαν οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης και υπέστησαν ταπεινωτικές και εξοντωτικές δοκιμασίες από τους Ναζί.

(Για αυτή την πλατεία με αυτά τα χαρακτηριστικά, που από τη δεκαετία του ’50 είναι πάρκιγκ, γιατί προφανώς μεταπολεμικά κάποιοι θέλησαν να θάψουν και τη μνήμη, μαζί με τους νεκρούς, ο δήμος έβαλε ορισμένες προδιαγραφές μεταξύ των οποίων και η ανάδειξη της ιστορικής µνήµης της πλατείας, έτσι, γενικώς κι αορίστως. Οι αρχιτέκτονες πορεύτηκαν με βάση τους όρους του διαγωνισμού, για τον οποίον αρμόδιος ήταν ο αντιδήμαρχος Αρχιτεκτονικού Ανδρέας Κουράκης, και έκαναν μελέτες εντός των ορίων και των όρων που τους τέθηκαν.)

Κλείνω την παρένθεση και επιστρέφω στην εκδήλωση, όπου ο κ. Θεμιστοκλής Χατζηγιαννόπουλος, ένας εκ των δυο της ομάδας αρχιτεκτόνων που κέρδισε το πρώτο βραβείο μας παρουσίασε το σκεπτικό: πάνω από όλα μια αστική πλατεία, φιλική στον χρήστη και τον επισκέπτη, που να αναδεικνύει την ιστορία της «όχι με τρόπο αναγκαστικό αλλά υπαινικτικό» ώστε να την αντιλαμβάνεται «μόνο όποιος και όταν θέλει». Πως θα γίνει αυτό; Η πλατεία ουσιαστικά μετατρέπεται σε ένα πάρκο με δέντρα και στο επίκεντρο μπαίνει μια στήλη ύψους 20 μέτρων η κορυφή του οποίου θα λειτουργεί ως «επιλεκτικό ηλιακό ρολόι». Στο δάπεδο της πλατείας θα υπάρχουν πλάκες που θα γράφουν για τα ιστορικά γεγονότα (κίνημα Νεότουρκων, πυρκαγιά 1917, μνημείο ολοκαυτώματος) και την ημέρα και ώρα που συνέβη το κάθε γεγονός το ηλιακό ρολόι θα φωτίζει την αντίστοιχη πλάκα. Το μνημείο του Ολοκαυτώματος δεν απεικονιζόταν πουθενά στην παρουσίαση, αλλά εκ των υστέρων οι αρχιτέκτονες διαβεβαίωσαν προφορικά ότι φυσικά και θα υπάρχει το μνημείο, θα μεταφερθεί στην περιοχή του ηλιακού ρολογιού και θα φωτίζεται από το φως του ήλιου, στις 11 Ιουλίου κάθε χρόνο, για να μας θυμίζει όσα συνέβησαν εκεί…

Ακολούθησε ο καθηγητής αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ κ. Φίλιππος Ωραιόπουλος που οραματίστηκε μια πλατεία γεμάτη κυπαρίσσια και τη δημιουργία ενός τείχους από τις ταφόπλακες των εβραίων που είναι διάσπαρτες στην πόλη (μόνο που για αυτό ευθύνονται οι Έλληνες και όχι οι Ναζί).

Όλα θα κυλούσαν ομαλά, με τους αρχιτέκτονες να αναλίσκονται σε θεωρητικές προσεγγίσεις, αν δεν υπήρχε στο πρόγραμμα ο (φίλος) Ιωσήφ Βαένα, που κατά τη γνώμη μου έκανε μια εξαιρετική παρέμβαση και έθεσε το καίριο ερώτημα:

«Αν 9000 χριστιανοί  βασανίζονταν από κατακτητές, αν έχυναν αίμα από το ξύλο  και πέθαιναν από την εξάντληση σε αυτή τη πλατεία, αν οι επιζήσαντες και τα παιδιά τους ακόμα ζούσαν σε αυτή τη πόλη με τον πόνο των νεκρών καθημερινή θύμηση – θα κάναμε αυτή τη συζήτηση για το ποια μορφή θα έπαιρνε αυτή η πλατεία; Θα υπήρχε οποιαδήποτε εναλλακτική πρόταση για την μορφή αυτής της πλατείας, με όποιο ιστορικό βάρος περιέχει;»

«Όχι», σκέφτομαι εγώ και θά’ θελα να πιστεύω ότι το ίδιο σκεφτόμαστε όλοι. Αν ήταν οι δικοί μου και δικοί σου και δικοί μας συγγενείς που ταπεινώθηκαν, βασανίστηκαν και πέθαναν σε αυτό το μέρος εκείνη τη μέρα, αν στη συνέχεια οδηγήθηκαν σε γκέτο, χώρους καταναγκαστικής εργασίας και στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, θα ήταν α-υ-τ-ο-ν-ό-η-τ-ο ότι η πλατεία θα ήταν αφιερωμένη στη μνήμη τους. Σε αυτή την πλατεία συγκεντρώθηκαν 9.000 Σαλονικιοί πάππου προς πάππο , κομμάτι αυτής της πόλης. Ελάχιστοι γύρισαν. Αν δεν τιμήσουμε τη μνήμη τους σε αυτήν ακριβώς την πλατεία τότε που;

Όμως, αντί για αυτό που (εγώ που δεν είμαι Θεσσαλονικιά) θεωρούσα αυτονόητο, άκουσα εμβρόντητη την απάντηση του κ. Μέγα ότι μια μελέτη δεν μπορεί να έχει «συναισθηματική» προσέγγιση, ότι επί 23 αιώνες πέρασαν από τη Θεσσαλονίκη και χιλιάδες μουσουλμάνοι, και Έλληνες κλπ και ότι θα πρέπει να κρατήσουμε μια ισορροπία. Χμ, να ζυγιάζουμε δηλαδή στο ίδιο καντάρι τον δούκα του Εδιμβούργου που αποβιβάστηκε εδώ, τους Νεότουρκους (που αργότερα εξελίχθηκαν σε θύτες του ελληνισμού), τους δυο Έλληνες αξιωματικούς που διέσχισαν την πλατεία για να πιουν καφέ στου Φλόκα, με τους χιλιάδες Θεσσαλονικιούς που βασανίστηκαν ακριβώς σε αυτή την πλατεία, και τους πολύ περισσότερους που εξοντώθηκαν αργότερα στα στρατόπεδα. Ενδιαφέρουσα προσέγγιση από έναν άνθρωπο που μάλιστα δηλώνει ότι έχει και ο ίδιος συγγενείς εβραίους. Κι αναρωτιέμαι εγώ, θα συμπυκνώσουμε ΚΑΙ τους 23 αιώνες ιστορίας της Θεσσαλονίκης σε μια μικρή πλατεία; Δεν μπορεί τάχα να δοθεί έμφαση στο βυζαντινό τείχος πουθενά αλλού σε ολόκληρη την πόλη; Θα πρέπει άραγε εμείς να τιμήσουμε την ανακήρυξη του Συντάγματος των Τούρκων; Ή είναι το κυρίαρχο στοιχείο της όλης αφήγησης η αποβάθρα (το λιμάνι είναι, θυμίζω, ακριβώς απέναντι).

Κι ύστερα έρχεται η παρατήρηση της αρχιτεκτόνισσας κ. Πελαγίας Αστρεινίδου Κωτσάκη ότι στο Βερολίνο, ένα εκατομμύριο επισκέπτες του Holocaust-Memorial βλέπουν αυτή την φωτογραφία με τους συγκεντρωμένους στην πλατεία Ελευθερίας. Όταν έρχονται εδώ τι ακριβώς θα βλέπουν;

Όσην ώρα συμβαίνουν όλα αυτά βλέπω δίπλα μου τους Γερμανούς του ιδρύματος Heinrich Boell (που ήταν συνδιοργανωτής της εκδήλωσης) να συνοφρυώνονται με απορία γιατί δεν καταλαβαίνουν ή μάλλον δεν μπορούν να χωνέψουν τα όσα ακούν. Ο κ. Georg Traska από το Ινστιτούτο για την ιστορική παρέμβαση της Βιέννης δεν συγκρατείται και παρεμβαίνει, εκφράζοντας την απορία του γιατί συζητάμε κάτι που για τον ίδιο φαντάζει αυτονόητο και λέει το προφανές, ότι ο ίδιος βλέπει παιδάκια να παίζουν στο πάρκο, βλέπει πεταλουδίτσες να πετάν αλλά κανένα μνημείο ολοκαυτώματος. 

«Τι ακριβώς επιδιώκουμε; Το μνημείο του ολοκαυτώματος έφυγε από την Παπαναστασίου για να γίνει εκεί χώρος πάρκιγκ, το τοποθετήσαμε σε ένα χώρο πάρκινγκ, για να φύγει τελικά και από εδώ και να μετατραπεί σε χώρο αναψυχής;» διερωτήθηκε και ο ιστορικός κ. Στράτος Δορδανάς. Θα μεταφέρω και μερικά από τα ερωτήματα του αρχιτέκτονα κ. Νίκου Σουλάκη (ο οποίος επίσης συμμετείχε στο διαγωνισμό), παραλείποντας ορισμένα, όντως καίρια αλλά τεχνικά ζητήματα πολεοδομικής και κυκλοφοριακής φύσεως. Γιατί τα σχέδια για την πλατεία Ελευθερίας δεν ταιριάζουν σε μια πλατεία της Αλεξανδρούπολης, του Βόλου ή όποιας άλλης πόλης έχει θάλασσα ή/και βυζαντινό παρελθόν; Το βυζαντινό τείχος σε αυτό το σημείο έπεσε, ακριβώς επειδή υπήρχε ανάγκη για άνοιγμα της πόλης, ποιο σημερινό άνοιγμα της πόλης στο μέλλον σηματοδοτεί η πλατεία;

“Οι προβληματισμοί που ακούστηκαν ήταν εύλογοι”, μας είπε ο πολεοδόμος κ. Νίκος Παπαμίχος, που συμμετείχε στην κριτική επιτροπή- πλην όμως ο διαγωνισμός έγινε με βάση συγκεκριμένες προδιαγραφές και η προκήρυξη με συγκεκριμένους όρους. “Υπήρχαν αντιφατικές διαστάσεις από τον ίδιο τον διαγωνισμό, δεν υπήρξε εμμονή (!) σε κάποιο ζήτημα”, συμπλήρωσε και ο κ. Κωνσταντίνος Δεσποτίδης, επίσης μέλος της κριτικής επιτροπής (ενώ ο Γερμανός δίπλα μου τραβούσε τα μαλλιά του για τις μη-εμμονές μας). «Μπορεί να πάρει κανείς την πολιτική απόφαση είτε να επικεντρώσει σε ένα θέμα και τότε μετατρέπει την πλατεία σε μνημείο είτε να ακολουθήσει πολυπαραμετρική προσέγγιση. Ο δήμος αποφάσισε το δεύτερο. Το αν ήταν σωστή ή λανθασμένη απόφαση το συζητάμε» σχολίασε και ο ομότιμος καθηγητής αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και σύμβουλος της ομάδας που κέρδισε το 1^ο βραβείο κ. Παναγιώτης Τζώνος. Πάντως και ο ίδιος παραδέχτηκε ότι «προφανώς» και η παρουσίαση δεν απεικόνιζε πουθενά το μνημείο του ολοκαυτώματος.

(Και πάμε στο δια ταύτα. Ποιος όρισε τους όρους; Ο αντιδήμαρχος κ. Ανδρέας Κουράκης. Πως κατάφερε να αλλοιώσει τόσο το πνεύμα των όσων έλεγε ο Γιάννης Μπουτάρης, υποσχόμενος να αναδείξει την πλατεία Ελευθερίας σε μια πλατεία μνήμης για τους εβραίους σαλονικιούς που χάθηκαν; Τουλάχιστον στα σχέδια που εκτίθενται στο δημαρχείο δεν είδα πουθενά τοποθετημένο το μνημείο. Δόθηκαν βέβαια οι προφορικές διαβεβαιώσεις ότι «φυσικά-και-θα-υπάρχει». Αλλά ακόμα και να υπάρχει τελικά, δεν κατάλαβα σε τι ακριβώς συνίσταται η ανάδειξή της σε “πλατεία της μνήμης”, όταν το μόνο που γίνεται προς αυτή την κατεύθυνση είναι απλώς να μετακινείται ένα ήδη υφιστάμενο μνημείο χωρίς να προστίθεται τίποτα περισσότερο.

Ξανακλείνω την παρένθεση και επιστρέφω πάλι στα της εκδήλωσης, όπου πήρε το λόγο και ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης κ. Δαυίδ Σαλτιέλ. Αφού είχε «φάει πόρτα» κατά το κοινώς λεγόμενο, προσπαθώντας να συναντηθεί με τον κ. Κουράκη πριν βγει στον αέρα ο διαγωνισμός, και αφού στην κριτική επιτροπή δεν ζητήθηκε η γνώμη της ΙΚΘ, αποφάσισε να μην παραστεί στην εκδήλωση. Τελικά το μετάνιωσε και στην παρέμβαση του σημείωσε ότι ο φασισμός και ο αντισημιτισμός είναι ακόμα εδώ, παραμένουν ένα από τα πιο επίκαιρα ζητήματα και η ανάπλαση της πλατείας θα ήταν μια μοναδική ευκαιρία για να δηλώσει η πόλη το «ποτέ ξανά». «Φοβάμαι όμως ότι το μνημείο θα συνεχίσει να γυρίζει από μέρος σε μέρος» είπε δηκτικά.

Συμπέρασμα: Τι κατάλαβα από όλη την εκδήλωση; Μια απροθυμία, μια  υπαινικτική προσέγγιση, που οδηγεί σε σταδιακή αποσιώπηση και τελικά εξαφάνιση μιας πτυχής της ιστορίας που θα έπρεπε να επιδιώκουμε να θυμόμαστε. Αντί για αυτό, αναφερόμαστε στην ιστορία της πόλης a la carte, «όποιος θέλει, όταν θέλει», με μια αχτίδα ηλίου που μια καλοκαιριάτικη μέρα του Ιούλη θα πέφτει κάπου και αίφνης θα θυμόμαστε κάτι… Τι ακριβώς; Ότι ξεχάσαμε να βάλουμε αντηλιακό μας, μήπως;