Καλησπέρα, ονομάζομαι Ιωσήφ Βαένα και αρχικά θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσκληση και ιδιαίτερα την Βίβιαν Κούνιο.
Το 2012 η θεσσαλονίκη γιορτάζει τα 100 χρόνια ελληνικής διοίκησης και ταυτόχρονα η δική μου οικογένεια θα γιορτάσει τα 520 χρόνια παραμονής της σε αυτή την πόλη, μιας και ανήκουμε στην πρώτο κύμα των σεφαραδιτών εβραίων. Και όμως παρά τα 2000 χρόνια συνολικής παρουσίας στην πόλη που καθιστούν τους εβραίους την αρχαιότερη θρησκευτική ομάδα της πόλης - τα σημερινά δεδομένα μας καθιστούν ξένους - μια ομάδα που στην καλύτερη περίπτωση ανεχόμαστε κάτω από την ομπρέλα της πολυπολιτισμικότητας. Γεγονός βέβαια που ελαφρώς με αγχώνει όσο αφορά την απορρόφηση νέων μεταναστευτικών ομάδων όπως αλβανών, ρώσων, ομογενών από την πρώην σοβιετική ένωση γιατί αν 2000 χρόνια δεν επιτρέπουν σε μια υψηλού οικονομομορφωτικού επιπέδου ομάδα όπως οι εβραίοι να θεωρηθούν μέρος του αστικού corpus, τότε διάολε την έχουμε βάψει.
Και όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Η σημασία της Θεσσαλονίκης για τον εβραϊκό κόσμο δεν περιορίζεται στο γεγονός οτι συνιστούσαν την πλειοψηφία της πόλης επί αιώνες, αυτό συνέβη και αλλού. Ούτε στην τεράστια πνευματική και οικονομική της παραγωγή. Η σημασία της Θεσσαλονίκης - κάτι που οφείλει να γίνει κατανοητό από όσους ενδιαφερόμενους - είναι οτι για πρώτη φορά οι εβραίοι μπόρεσαν να δημιουργήσουν μια κοινωνία όχι περιχαρακωμένη στα γκέτο αλλά να ταυτίσουν την τύχη της πόλη με την ίδια την τύχη της κοινότητας. Η δραστηριότητα των κοινοτικών οργάνων επεκτείνονταν σε τομείς εκτός στενού εβραϊκού ενδιαφέροντος όπως την οικιστικής ανάπτυξη, την υγιεινή και άλλους που επηρέαζαν το σύνολο της πόλης. Έτσι κατάφεραν να συστήσουν αυτό που ο πατέρας του σύγχρονου Ισραήλ Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, που αν και πολωνός ήρθε να σπουδάσει εδώ στην Θεσσαλονίκη, ονόμασε ως την πρώτη σύγχρονη εβραϊκή πόλη πριν το Τελ Αβίβ. Μια πραγματικότητα που αποτυπώνεται στην αδυναμία μας να δώσουμε ένα μονοδιάστατο χαρακτήρα στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης: η πλειοψηφία ασχολούνταν με επαγγέλματα της θάλασσας αλλά δεν ήταν ναυτικός λαός, κυριαρχούσαν στο μικρεμπόριο αλλά ακόμα περισσότερο κυριαρχούσαν στους βιομηχανικούς εργάτες, ενώ οι πλουσιότεροι κάτοικοι της ήταν οι Μοδιάνο και οι Αλαττίνι.
Η έννοια της πολυπολιτισμικότητας εκείνη την εποχή δεν ήταν η ειδυλλιακή εικόνα μιας pax ottomana: οι μουσουλμάνοι ήταν οι αδιαφιλονίκητοι κυρίαρχοι αυτής της πόλης, οι εβραίοι έδιναν τον τόνο και την οσμή της ενώ έλληνες και φράγκοι έδιναν στην πόλη την ποικιλομοιομορφία της. Πολύ σημαντικότερες όμως υπήρξαν οι ταξικές διαφορές στην εντός κάθε κοινότητας, γεγονός που επέτρεπε την δημιουργία πραγματικά πολυπολιτισμικών υποκοινωνιών εντός της όπως το Club du Salonique για τα πλούσια αστικά στρώματα ή την Φεντερασιόν για τους πρωτοπρολετάριους. Μια κατάσταση στην οποία είχαμε ως αποτέλεσμα στην εβραιούπολη όπως την χαρακτηρίζει ο Καρκαβίτσας, τα ισπανοεβραϊκά να μιλιούνται τόσο από τον καθηγητή αρχαιολογίας Ανδρόνικο, όσο και από τους λιγοστούς χριστιανούς εργάτες που δούλευαν στο λιμάνι.
Αυτή η πραγματικότητα έγινε σεβαστή τη πρώτη δεκαετία ελληνικής κατοχής, γεγονός ίσως παράξενο από τον σύγχρονο αναγνώστη αλλά απόλυτα κατανοητό αν αναλογιστεί τις ισορροπίες δυνάμεων της εποχής. Η άφιξη των προσφύγων και η απέλαση των μουσουλμάνων, άλλαξε αυτές τις ισορροπίες και επέτρεψε την εκδήλωση μιας στοχευόμενης αποεβραιοποίησης της πόλης που κορυφώθηκε μεταξύ 1943 και 1953 – οι ημερομηνίες δεν είναι τυχαίες. Κορυφαίο και ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η καταστροφή του νεκροταφείου, του μεγαλύτερου εβραικού νεκροταφείου του κόσμου με 350/500.000 τάφους που ο παλαιότερος εντοπίζεται στον 3αιώνα της Κ.Ε. μέσα στο κτίριο Δίοικησης. Η καταστροφή του δεν ήταν έργο των γερμανών ή κάποιων κακών δοσίλογων.
Προσπάθειες καταστροφής του είχαν ξεκινήσει σχεδόν ταυτόχρονα με την εδραίωση της ελληνικής κυριαρχίας, η δε εγκαινίαση της καταστροφής του υπήρξε προϊόν έμπνευσης χριστιανικής επιτροπής που ζήτησε την άδεια από τον γερμανό διοικητή, εκτελεσμένη από τον ίδιο τον Δήμο. Και τονίζω οτι χρησιμοποίησα τον όρο εγκαινίαση γιατί η καταστροφή 350.000 τάφων δεν έγινε κατά την διάρκεια του πολέμου μόνο αλλά συνεχίστηκε για δεκαετίες μετά. Και όργανα υπήρξαν όχι μόνο η Εκκλησία που χρησιμοποίησε κλεμμένες ταφόπλακες για τον καλλωπισμό των εκκλησιών της πόλης Αγιος Δημήτριος, Ροτόντα,Αγία Σοφία ή το Κράτος για την δημιουργία πλατειών όπως του Ναυαρίνου, Ροτόντας ή του Βασιλικού Θεάτρου. Δεκάδες μαρτυρίες μιλούν για απλό κόσμο που έσκαβε τους τάφους για χρυσό ή ψάρευε κρανία για να αποσπάσει χρυσά δόντια για να πουλήσει στους χρυσοχόους της Βαλαωρίτου το 1946.
Αυτά τα γεγονότα τα αναφέρω γιατί έτσι μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητή η λυσσώδης άρνηση αυτής της πόλης, της χριστιανικής της κοινότητας για να ακριβολογούμε, να αναγνωρίσει το παρελθόν της και να σταματήσει να καταφεύγει σε μια φαντασιακή ιστορία που διαψεύδεται από την οικογενειακή ιστορία του κάθε κάτοικου της. Επίσης εξηγεί την φοβικότητα της ίδιας της εβραϊκής κοινότητας απέναντι σε προσπάθειες αναβίωσης ενός παρελθόντος το οποίο καταπνίγηκε βίαια από τις ίδιες δομές εξουσίας που σήμερα το επικαλούνται.
Το 1912 είναι υπερβολικά κοντά για να μπορέσουμε να μιλήσουμε αυθεντικά για την πολυπολιτισμικότητα της πόλης. Στην καλύτερη περίπτωση μπορούμε να επικοινωνήσουμε την γνώση περί ύπαρξης μιας κοινωνίας αλλά έχοντας υπόψιν οτι αυτή στην συνείδηση των χριστιανών κατοίκων της αυτή δεν συνδέεται με την σημερινή πόλη. Μια έκθεση για την πολύγλωσση θεσσαλονίκη μπορεί να έχει ενδιαφέρον αλλά μεταφέρει την ίδια συγκινησιακή φόρτιση ενός ντοκιμαντέρ για την Πολυνησία. Ενδιαφέρον αλλά απόμακρο.
Αυτό συμβαίνει γιατί η ύπαρξη αυτού του πλούτου και το τραύμα της απώλειας του δεν είναι μέρος του δημόσιου λόγου και - ακόμα όταν αναφέρονται - γίνονται υπό τους όρους της κυρίαρχης πλειοψηφίας που επιβάλει σήμερα μέχρι και το λεξιλόγιο της. Χωρίς όμως την δημόσια αναγνώριση των μηχανισμών που επέφεραν την αποεβραίοποίηση της και την, από εβραϊκής άποψης υποκριτική επίρριψη όλων των ευθυνών σε 5/10 δοσίλογους, το μόνο που θα επιτευχθεί θα είναι μια εξίσου πλαστή ιδεατή ταυτότητα στην οποία οι εβραίοι θα είναι αναγκασμένοι να λένε μάλιστα κύριε, όπως ακριβώς έλεγαν στους συνεργάτες των γερμανών που είχαν ενσωματωθεί στο μετεμφυλιακό κράτος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση του Δίκτυου των Μαρτυρικών Πόλεων, που αναδείχθηκε από προοδευτικές ομάδες της πόλης. Το Δίκτυο ήταν γνωστό χρόνια πριν απασχολήσει την Θεσσαλονίκη και το οποίο είχε εκδώσει την Μαύρη Βίβλο της Κατοχής προκαλώντας την θυμηδία των ιστορικών μιας και αφιέρωνε 4 γραμμές σε 130 σελίδες για το Ολοκαύτωμα, δείχνοντας πολύ πριν τον κ.Παπαγεωργόπουλο αν η Θεσσαλονίκη είναι μαρτυρική πόλη ή όχι. Αλλά ακόμα και τότε η μη-ένταξη όπως μας πληροφόρησε ο κ.Μηταφίδης, τον οποίο ευχαριστώ, θα γίνονταν υπό όρους περί μη απόδοσης των περιουσιών μιας και οι συνεργάτες των γερμανών στην συγκεκριμένη περίπτωση ήταν το σύνολο των αρχών της πόλης αλλά και αρκετές χιλιάδες χριστιανοί θεσσαλονικείς σε ποσοστό που άγγιζε το 20 με 30% των οικογενειακών πυρήνων της πόλης.
Αλλά η συγκεκριμένη συζήτηση αφορά την πολυπολιτισμικότητα της πόλης σήμερα οπότε ίσως θα έπρεπε να γίνουν ορισμένες προτάσεις. Προσωπική μου άποψη και αντλώντας από την εμπειρία του εξωτερικού πιστεύω οτι θα έπρεπε να υιοθετηθεί, αναγκάστηκα από πάνω προς τα κάτω, μια προσπάθεια προσέγγισης της πραγματικής ιστορίας ενσωματώνοντας την στην δημόσια ιστορία όχι ως παράρτημα ή μια εξωτική πολυπολιτισμικότητα και σίγουρα όχι κάτω υπό όρους αναπαραγωγής των υπάρχοντων εξουσιαστικών δομών που ορίζουν τις σχέσεις εβραίων και χριστιανών. Ξεχωριστές εκθέσεις και ξεχωριστές ομιλίες για την εβραϊκή κοινότητα της πόλης είναι ανεπιθύμητες όταν εκφράζουν συνολικές πτυχές της ζωής της πόλης. Αντίστοιχα κάθε επαγγελματική ή κρατική δομή οφείλει να κάνει μια συνειδητή προσπάθεια να περιλάβει την εβραϊκή πτυχή της ιστορίας τους. Είναι απαράδεκτο ο Δικηγορικός Σύλλογος να θέτει ως ημερομηνία ίδρυσης το 1914 αγνοώντας την πολυεθνική ίδρυση του τον προηγούμενο αιώνα ή η Μαθηματική Σχολή να αγνοεί τον σημαντικότερο σαλονικιό μαθηματικό όλων των εποχών Ραφαήλ Σαλέμ που γεννήθηκε στην Βίλα Σαλέμ που σήμερα αποκαλείται παλιό ιταλικό προξενείο επί της Βασιλίσσης Όλγας.
Αυτή η αναδημιουργία μιας νέας ταυτότητας είναι κάτι εφικτό και έχει ήδη γίνει στην θεσσαλονίκη με την συνειδητή και κεντρικά σχεδιασμένη αναβίωση της βυζαντινής της ταυτότητας τις δεκαετίες του '30 και '50 - μια αναβίωση που έγινε δυνατή και χάρη στις κλεμμένες εβραϊκές ταφόπλακες που επισκεύασαν τις εκκλησίες, πλατείες και πεζοδρόμια της πόλης. Το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης είναι καταδικασμένο να είναι τόσο συναφές με την πόλη, όσο η σφαγή στο Νταρφούρ γιατί παραμένει ένα γεγονός που συνέβη στους άλλους. Μια πρόταση που κλέβω από μια γερμανική πόλη; Την εβδομάδα της κρατική ημέρα Μνήμης Θυμάτων και Ηρώων Ολοκαυτώματος το 2012 Την τοποθέτηση 50 χιλιάδων κώνων με το όνομα κάθε εβραίου μπροστά από το σπίτι στο οποίο ζούσε το 1943 - μια απτή συνειδητοποίηση της σύνδεσης της μνήμης και του χώρου.
Κενές αναφορές σε πολυπολιτισμικότητα είναι καταδικασμένες να είναι ευχολόγια και ελαφρώς βελτιωμένες εκδοχές της ιστορίας όπως την αντιλαμβάνεται το βαθύ εθνικοπατριωτικό παρακράτος που ταλανίζει την πόλη. Μπορεί η εβραϊκή κοινότητα να είναι ένα φάντασμα του προηγούμενου εαυτού της αλλά ευτυχώς ακόμα διαθέτουμε ένα υψηλού επιπέδου ανθρώπινο δυναμικό δυσανάλογο του μεγέθους μας, ενώ ανεκμετάλλευτη παραμένει η μεγάλη δεξαμενή των δεκάδων χιλιάδων μελών της σαλονικιώτικης διασποράς στο Ισραήλ, την Γαλλία και τις ΗΠΑ. Η σημερινή διοίκηση της πόλης αποτελεί μια νότα αισιοδοξίας και προσφέρει μια δυνατότητα να αλλάξουμε ρότα στο βυθιζόμενο από την ύφεση καράβι της πόλης - αλλά αν θέλουμε να εξαργυρώσουμε το ένοχο της παρελθόν αυτό δεν μπορεί να γίνει ούτε με όρους αντιπαράθεσης αλλά και ούτε με κάλπικα νομίσματα.
Οι τόποι συνάντησης είναι περισσότεροι από όσοι νομίζουμε: στο ιστορικό κέντρο της πόλης όλοι έχετε περάσει από την Στοά Μαλακοπής αλλά πόσοι ξέρετε οτι το ρολόι της έχει σταματήσει την ώρα του μεγάλου σεισμού του '78, ενώ το εξαιρετικής αρχιτεκτονικής αξίας κτίριο είναι η Τράπεζα των Αλαττίνι ανάμεσα σε μια θάλασσα εβραϊκών κτιρίων. Πόσοι ξέρουν την σύνδεση της δολοφονίας Λαμπράκη με το εβραϊκό κτίριο Μαλλάχ απέναντι από το μνημείο του, της οικογένειας Μαλλάχ από την οποία κατάγεται τόσο η σύζυγος του Προέδρου της Κοινότητας όσο και ο ίδιος ο Πρόεδρος της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζί; Πριν πρότεινα τη σύνδεση μνήμης-χώρου με 50000 μικρούς κώνους μετατρέποντας το Ολοκαύτωμα από ένα ιστορικό γεγονός, στην ανάμνηση των θείου Σαμπετάι που έπαιζε σαξόφωνο και ζούσε στο συνοικισμό της Ραμόνα και άλλων δεκάδων μελών της οικογένειας μου που πέθαναν με αποτέλεσμα εγώ και ο πατέρας μου να είμαστε οι μόνοι εκπρόσωποι χιλιάδων μελών της οικογένειας μας, της οικογένειας Βαένα, που γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, αγάπησαν και πέθαναν σε αυτό τον τόπο. Είναι όμως στο δικό σας χέρι να μπορέσουμε μαζί να αντλήσουμε δύναμη από τις ιστορίες των οικογενειών μας, για μια δίκαιη και πλούσια κοινωνία για όλους τους κατοίκους αυτής της πόλης - αρχαίους και νέους, χριστιανούς και εβραίους, έλληνες και ξένους।
