Η πρόσφατη ανακαίνιση της Στοάς Βαρώνου Χιρς αποτελεί ένα από τα σπάνια παραδείγματα διατήρησης μιας λειτουργικής και ιστορικής συνέχειας ενός εμπορικού χώρου της πόλης, ενώ ταυτόχρονα η εξέλιξη της αποτυπώνει χαρακτηριστικά τις δυναμικές και την πολεοδομική εξέλιξη της ίδιας της πόλης.
Η ιστορία της αρχίζει στα μέσα του 19ου αιώνα όταν το ευρύτερο οικόπεδο στο χώρο της μετέπειτα πλ.Αριστοτέλους αγοράζεται από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης με σκοπό να προσφερθεί για την ανέγερση των νέων εκπαιδευτηρίων της Alliance Universelle Israelite, μιας γαλλικής οργάνωσης που σκοπό είχε την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης στους Εβραίους που ζούσαν υπό επαχθείς συνθήκες στη Μεσόγειο. Η Αλλιάνς αποτελούσε ένα φορέα εκσυγχρονισμού χάρη στην έμφαση της στην κοσμική εκπαίδευση που συμπεριλάμβανε την χειραφέτηση των γυναικών, την αφομοιωτική πολιτική, την εκμάθηση ξένων γλωσσών και την τεχνική εκπαίδευση. Η ίδρυση των σχολείων της σήμανε μια δεύτερη χρυσή εποχή για την πόλη γενικότερα μιας και οι απόφοιτοι της (Association des Anciens Eleves) αποτελούσαν την “εμπροσθοφυλακή” της αστικής τάξης της πόλης.
Η αυλή του κτιρίου της Αλλιάνς είναι ο μοναδικός τρόπος να εντοπίσουμε την πλ.Αριστοτέλους πριν το 1917 - στη θέση της σήμερα το ξενοδοχείο Ηλέκτρα Παλλάς/πηγή: άγνωστος
Στιγμιότυπο από την επίσκεψη του στρατηγού Σαράϊγ στην Αλλιάνς/πηγή:Δήμος Θεσσ।
To 1879 ανακαινίζει το κτίριο της που αποτελεί το πλεον προοδευτικό και εξελιγμένο εκπαιδευτικό οργανισμό της πόλης με 1200 μαθητές, ενώ ταυτόχρονα έχουν αρχίσει να λειτουργούν και τα υπόλοιπα σχολεία της όπως επαγγελματικές σχολές και παρθεναγωγεία. Το ίδιο το κτίριο αποτελεί ενδεικτικό της νέας πνοής που φέρνει στην πόλη μιας και η αυλή του αποτελούσε τον μεγαλύτερο ανοικτό χώρο στην – τυπικά ανατολίτικη – Θεσσαλονίκη μέχρι την Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917. Αυτή η αυλή που από πολλούς τότε θεωρήθηκε σπατάλη πολύτιμου χώρου σε μια ασφυκτικά πυκνοκατοικημένη intra muros πόλη, αποτέλεσε κατά ένα περίεργο τρόπο ένα μνημείο κυριαρχίας της κοσμικής κουλτούρας και την εμβληματική της μεταφοράς του κέντρου της σαλονικιώτικης παιδείας από τα θρησκευτικά σχολεία όπως η σχολή Ταλμούδ Τορά χαΓκαντόλ ή τα χριστιανικά ενοριακά στα κοσμικά γυμνάσια.
Η Σχολή Αλλιάνς τραυματισμένη από την πυρκαγιά/πηγή:Λυκίδης (Μέγας)
Το κτίριο επιζεί της Μεγάλης Πυρκαγιάς αν και με ζημιές και συνεχίζει τη δράση του μέχρι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γ.Παπανδρέου το 1931 όταν τα ξενόγλωσσα δημοτικά κηρύσσονται παράνομα στην Ελλάδα, όταν και αναγκάζεται να αλλάξει μέθοδο λειτουργίας. Στα πλαίσια της προσπάθειας χρηματοδότησης της εκπαίδευσης στον μεσοπόλεμο μέρος του οικοπέδου, που σήμερα αποτελεί τη Στοά Βαρώνου Χιρς, ανοικοδομείται και δημιουργούνται ισόγεια εμπορικά καταστήματα τα οποία μισθώνονται, ενώ τα εκπαιδευτήρια της Αλλιάνς, πλεον ως δημόσια κοινοτικά σχολεία, συνεχίζουν την δράση τους. Στην φωτογραφία μπορεί κάποιος να διακρίνει το κτίριο με τα σημάδια της πυρκαγιάς ακόμα εμφανή.
Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι ένα ορόσημο, κοινό της Εβραϊκής και Χριστιανικής Θεσσαλονίκης: τα Λεμονάδικα πριν μεταφερθούν στην Πτολεμαίων. Στα “Λεμονάδικα” ελλιμενίζονταν τα καράβια από την Παλαιά Ελλάδα με εσπεριδοειδή – άλλωστε οι παλαιοελλαδίτες ονομάζονταν λιμοντζί από τους σαλονικείς εβραίους μιας και ήταν το κύριο εξαγώγιμο προϊόν του μικρού Ελληνικού βασιλείου. Εκεί οι φτωχοί Εβραίοι και Χριστιανοί μαζεύονταν για να ψαρέψουν με απόχες τα σάπια φρούτα που πετούσαν τα πληρώματα στη θάλασσα, ως μόνη μέθοδος να προμηθευτούν φρούτα.
Σφραγίδες από κατασχεθέντα - απότους συμμάχους - βιβλία που εκλάπησαν από τους Γερμανούς। Ξεχωρίζουν οι Σύλλογοι Διδασκόντων, των βιβλιοθηκών των κοινοτικών σχολείων, των αποφοίτων της Αλλιάνς και του Νοσοκ।Χιρς। Παραμένουν ακόμα εκτός Ελλάδος/ προσωπική συλλογή
Η είσοδος των Γερμανών στην πόλη το 1941 στην αρχή δεν συνοδεύεται από αλλαγές και το σχολείο συνεχίζει να λειτουργεί – μάλιστα υπάρχουν μαρτυρίες οτι χρησιμοποιήθηκε ως κρυψώνα από την Ισραηλιτική Κοινότητα για βρετανούς στρατιώτες που είχαν δραπετεύσει από τα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Το 1943 οι μαθητές του και οι οικογένειες τους μεταφέρονται σε γκέτο στη πόλη και στη συνέχεια στα στρατόπεδα εξόντωσης στο Αουσβιτς της Πολωνίας όπου και δολοφονούνται. Στο σχολείο εγκαθίσταται αστυνομικό τμήμα, ενώ οι μεσεγγυούχοι εγκαθίστανται στα εβραϊκά καταστήματα. Μέρος της βιβλιοθήκης γίνεται στόχος του Κομάντο Ροζεμπεργκ που είχε σκοπό την λεηλασία της εβραϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς, ενώ άγνωστη είναι η τύχη των αρχείων που έμειναν στα χέρια των ελληνικών αρχών.
Μετά το τέλος του πολέμου συνεχίζει να λειτουργεί ως σταθμός/ εντευκτήριο της Χωροφυλακής χωρίς κάποιο χρονοδιάγραμμα παράδοσης στην Ισραηλιτική Κοινότητα για την ενεργοποίηση του ως σχολείου ή ως προσωρινής στέγασης των επιζώντων από τα στρατόπεδα που γυρνούν στην πόλη με τα γνωστά προβλήματα διεκδίκησης των σπιτιών τους. Ταυτόχρονα το προαύλιο χρησιμοποιείται ως ο όρχος οχημάτων της Χωροφυλακής που σήμερα βρίσκεται στο Ντεπώ.
Φωτογραφία κατά την διάρκεια της Κατοχής. Αριστερά η Αλλιάνς, δεξιά το Ολύμπιον χτίζεται από τον Ζακ Μωσσέ αρχιτέκτονα του Ολυμπος Νάουσα/Ματανώθ Λαεβιονιμ κα δημοσίων κτιρίων της πόλης/ πηγή Β.Καβάλα
H Σχολή Αλλιάνς/πηγές είναι τα Fb groups Aγνωστη Θεσσαλονίκη&Old Photos of Thess.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 η πλ.Αριστοτέλους εκτοπίζει την πλ.Ελευθερίας ως η κεντρική πλατεία της πόλης ενώ σημειώνεται έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Η σχολή της Αλλιάνς αποτελεί κομβικό σημείο και σύντομα η Ισραηλιτική Κοινότητα γίνεται δέκτης πιέσεων για την άμεση πώληση του κτιρίου. Παρά την δεινή οικονομική κατάσταση της που την οδηγεί στην εκποίηση τεράστιων κοινοτικών κτιρίων όπως το Νοσοκομείο Χιρς, (νυν Ιπποκράτειο) ή το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, το περίπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς της Σχολής Αλλιάνς αποτρέπει τέτοια σχέδια. Συγκεκριμένα η κεντρική οργάνωση της Αλλιάνς στη Γαλλία ιστορικά χρησιμοποιούσε σε όλα τα σχολεία της ένα μεικτό σύστημα στο οποίο η χρηματοδότηση των σχολείων ήταν αποτέλεσμα δωρεών της Αλλιάνς, χορηγιών της ΙΚΘ και ιδίων πόρων. Έτσι το κτιριακό συγκρότημα ήταν ιδιοκτησία της ΙΚΘ αλλά ήταν αδύνατη η πώληση του χωρίς την καταβολή υπέρογκων αποζημιώσεων στην Αλλιάνς.
Αεροφωτογραφία του '50: διακρίνεται ολοκληρωμένο το Ολύμπιον, οι θερινοί κινηματογράφοι, οι μάντρες και η Σχολή Αλλιάνς και η μετέπειτα Στοά Χιρς αριστερά σε κύκλους/ πηγή: Λυκίδης (Μέγας)
Η άνοδος όμως του Κ.Καραμανλή στην εξουσία συνδυάζεται με την ανάδειξη των νέων οικονομικών δυναστειών. Ετσι στις 7 Νοεμβρίου του 1959 μια μικρή παράγραφος στην εφημερίδα Μακεδονία αναγγέλλει οτι “Θα αρχίση η ανέγερσις του ξενοδοχείου στην πλατεία Αριστοτέλους” [...] “επί του οικοπέδου της Ισραηλιτικής Κοινότητας εις το οποίον βρίσκεται σήμερον το εντευκτήριον της χωροφυλακής”.
Η συγκεκριμένη είδηση έκρυβε πίσω της την προσωπική επίσκεψη του Κ.Καραμανλή που είχε ανακοινώσει στην τότε ηγεσία της κοινότητας την απόφαση για την άμεση πώληση του. Μάλιστα ένας τότε νεαρός υπάλληλος της ΙΚΘ μου διηγήθηκε οτι η φράση που κυκλοφόρησε τότε ήταν “μέχρι το επόμενο σαββατοκύριακο κοιτάχτε να το έχετε πουλήσει”. Οι συνθήκες για τους σαλονικείς εβραίους της εποχής γίνονται καλύτερα κατανοητές αν κανείς δει ολόκληρο το φύλλο της εφημερίδας από το οποίο αλίευσα την είδηση: στην κορυφή υπάρχει ρεπορτάζ για την απελευθέρωση και μεταφορά στο Βερολίνο του εγκληματία πολέμου Μαξ Μέρτεν που είχε παίξει κομβικό ρόλο στην εκτόπιση και δολοφονία 55.000 σαλονικιών εβραίων χάρη στις πιέσεις της Δυτικής Γερμανίας και του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Αριστερά η Σχολή Αλλιάνς, με την μεταπολεμική υπερυψωμένη αυλή από γκαζόν προς τη θάλασσα/πηγές είναι τα Fb groups Aγνωστη Θεσσαλονίκη/Old Photos of Thess.
Παράπλευρη απώλεια υπήρξε η θυελλώδης ρήξη των σχέσεων της Ισραηλιτικής Κοινότητας με την Αλλιάνς στο Παρίσι η οποία ορθώς απαιτούσε την αποζημίωση και η οποία αδυνατούσε να αποδεχθεί το ευτελές τίμημα το οποίο είχε αναγκαστεί η ΙΚΘ να λάβει. Χωρίς την βοήθεια της χρειάστηκε να περάσουν άλλα 35 χρόνια για να μπορέσει να ξανα-ιδρυθεί εβραϊκό σχολείο στη Θεσσαλονίκη, το σημερινό Εβραϊκό Δημοτικό στο κτίριο Ματανώθ Λαεβιονίμ επί της οδού Φλέμιγκ.
Νοσοκομείο Χιρς, (νυν Ιπποκράτειο)/πηγή: Ζικρόν Σαλονίκη
Ευτυχώς τα μεσοπολεμικά καταστήματα της οδού Τσιμισκή παραμένουν στην κατοχή της ΙΚΘ η οποία δρομολογεί την ανακατασκευή των. Τότε έχουμε την προσθήκη επιπλέον ορόφων και την επιλογή να διατηρηθεί διαμπερής η στοά επιτρέποντας την επικοινωνία των οδών Τσιμισκή με Μητροπόλεως, ενώ πλεον παίρνει το όνομα “Στοά Βαρώνου Χιρς” προς τιμή του σημαντικότερου φιλάνθρωπου της ιστορία της πόλης που έδωσε το όνομα της οικογενείας σε κτίρια και τοπωνύμια της Θεσσαλονίκης. Εκεί στεγάζονται αρχικά τα γραφεία του ΟΠΑΙΕ και αργότερα τα γραφεία της ΙΚΘ, το Κέντρο Νεολαίας και η πολιτιστική λέσχη Αδελφότητα. Για πολλά χρόνια γίνεται μια από τις κεντρικές εμπορικές στοές της πόλης και κατά παράδοξο τρόπο διατηρεί το όνομα της, γεγονός που να συναντούμε και στις άλλες εμπορικές στοές της πόλης όπως Πελοσώφ, Καράσσο, Φρανσές, Σαούλ. Μαζί με τα πολλά μέγαρα της περιοχής, (ενδεικτικά μεταξύ των εκατοντάδων που επιζούν: Μορδόχ, Μορπούργο στη Κομνηνών - Σιμχά, Γκατένιο Φλωρεντίν στη Βενιζέλου – Νάαρ και Εβραϊκό Μουσείο στην Αγ.Μηνά), αποτελούν μαρτυρίες της ακμής της εβραϊκής κοινότητας προ του Ολοκαυτώματος.
Στις αρχές του 2000 τα Notos Galleries και η Ισραηλιτική Κοινότητα συνεργάζονται σε μια ριζική ανακαίνιση της Στοάς Χιρς. Αν και δεν είναι χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο, διατηρείται η αρχική πρόσοψη ενώ το εσωτερικό ανακατασκευάζεται. Η επικοινωνία μεταξύ των οδών Μητροπόλεως και Τσιμισκή διατηρείται δημιουργώντας μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή στην κλασική λειτουργία των εμπορικών κέντρων που προσωπικά εκτιμώ. Ταυτόχρονα τα γραφεία της ΙΚΘ μεταφέρονται στα σημερινά επί της Β.Ηρακλείου πάνω από την Συναγωγή Γιαντ Λεζικαρόν απέναντι από την Αγορά Μοδιάνο.
Ενδιαφέρον είναι οτι σε μια σπάνια αλλαγή του modus operandi η εβραϊκή καταγωγή της τονίζεται με την έντονη σήμανση της ως Στοά Βαρώνου Χιρς και πινακίδες που αναφέρουν οτι το κτίριο είναι ιδιοκτησία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και η ανακαίνιση έγινε επί προεδρίας Δαυίδ Σαλτιέλ. Η συγκεκριμένη επιλογή αποτελεί ευτυχής ρήξη με την πρακτική του παρελθόντος όταν ακόμα και συναγωγές ή το νέο νεκροταφείο δεν είχαν επιγραφές σε μια προσπάθεια να γίνει αόρατη η εβραϊκή παρουσία. Ελπίζω μόνο να συνεχισθεί.
Μια συνέπεια υπήρξε της ανακαίνισης υπήρξε η ευκαιρία διενέργειας αρχαιολογικών ανασκαφών που αποκάλυψαν το παραθαλάσσιο τείχος που περιέβαλε την πόλη και η κατεδάφιση του οποίου δημιούργησε την παλιά παραλία. Στο υπόγειο του Public μπορεί κάποιος να δει τις ανασκαφές σε μια εξαιρετική γωνία που προσδίδει μια αξία στο κατάστημα και προσωπικά θεωρώ οτι αξίζει μια σύντομη επίσκεψη που επιτρέπει να συλλογιστούμε το πώς η σχέση της Θεσσαλονίκης με την θάλασσα δεν ήταν πάντα δεδομένη.
Επίλογος
Αυτό το άρθρο δεν είχε σκοπό να μιλήσει για ένα εβραϊκό τόπο, άλλωστε προσωπικά πάντοτε βρίσκω μάλλον ανώφελο να προσπαθήσεις να ξεχωρίσεις εβραϊκούς τόπους στη Θεσσαλονίκη. Περισσότερο είχε σκοπό να μιλήσει για τις μεθόδους που οι νέες οικονομικές ελίτ επιβλήθηκαν μεταπολεμικά στην πόλη που ήδη ήταν ένα φάντασμα του κοσμοπολίτικου παρελθόντος της. Μέθοδοι που αντανακλούσαν τόσο την έλλειψη δημοκρατικών θεσμών της εποχής, όσο και την απαρχή μιας αστικής μεταμόρφωσης της πόλης που θα ολοκληρώνονταν με την λαίλαπα της αντιπαροχής. Αξίζει να σημειώσουμε οτι αυτη δεν είχε αναγκαστικά αντιεβραϊκά χαρακτηριστικά αλλά από τη στιγμή που η γηγενής Θεσσαλονίκη ήταν σε μεγάλο βαθμό εβραϊκή συνδύασε το τερπνόν μετά του ωφελίμου.
Αυτή η βίαια διακοπή μαζί με τις τρεις τεκτονικές αλλαγές στην σύνθεση του πληθυσμού, (οι χριστιανοί πρόσφυγες του ’23, η εξόντωση των εβραίων το ’43 και η μεταπολεμική αστυφιλία), πιστεύω οτι παίζει σημαντικό ρόλο στην απουσία αστικής συνείδησης στη Θεσσαλονίκη. Εμπειρικά βλέπω σε διάφορα γκρουπ πόσο σημαντική είναι η προσπάθεια αναγνώρισης των τόπων σε παλιές φωτογραφίες, ίσως ενδεικτικό της ανάγκης για ορισμένα γνωστά “σημάδια” που λειτουργούν ως άγκυρες στην ναυπήγηση μας στην ιστορία μας. Οταν όμως αυτά χάνονται ή χάνονται οι άνθρωποι που μπορούν να τα ερμηνεύσουν τότε απλά η συνείδηση δεν έχει έδαφος στο οποίο μπορεί να καλλιεργηθεί. Το γεγονός οτι οι νέοι κάτοικοι είχαν ως αναφορές τις πατρίδες στην Μικρά Ασία ή το χωριό τους σίγουρα δε βοήθησε ειδικά όταν η δημόσια ιστορία της πόλης δεν ανταποκρίνονταν στην πόλη που περπατούσαν. Και από τη στιγμή που δε μπορούσαν να την νοιώσουν δεν ένοιωθαν την ανάγκη να την υπερασπιστούν όταν τα εκλεκτικιστικά μέγαρα του κέντρου, η Ανω Πόλη και οι βίλες των Εξοχών έδιναν την θέση τους στα σημερινά θηρία. Και αξίζει να σημειωθεί οτι θύμα δεν είναι μόνο το εβραϊκό και μουσουλμανικό παρελθόν αλλά και το ίδιο το χριστιανικό παρελθόν της.
Ακριβώς για αυτό η αστική συνείδηση στη Θεσσαλονίκη έχει τόσο αργήσει και προσωπικά πιστεύω οτι θα αργήσει και άλλο. Γιατί ακόμα και οι σύγχρονες γενιές που έχουν γνωρίσει μόνο αυτή τη πόλη συνεχίζουν να ζουν αυτή την ασυνέχεια και οι όποιες προσπάθειες επανασύνδεσης με την ιστορία γίνονται υπό ρομαντικούς όρους στυλ Μαζάουερ, είτε με ιδεολογικούς με συχνά αστεία αποτελέσματα.
Σήμερα η πλατεία Αριστοτέλους είναι τραπεζοκαθίσματα, η κεντρική πλατεία της πόλης, το καραβάκι τα Χριστούγεννα, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις। Για μένα όμως είναι επιπλέον η Σχολή της Αλλιάνς, ο Ζακ Μωσσέ του Ολύμπιον, η Λέσχη Νεολαίας στην Στοά Χιρς. Και αν ακόμα μας φοβίζει αυτό το παρελθόν, ίσως τα Λεμονάδικα μας θυμίσουν οτι τους δύσκολους αυτούς καιρούς πάλι μαζί θα τους περάσουμε όπως τότε.
Aπο http://thess.gr
